User:Madler/roughdrafts/Jon Mirande

http://es.wikipedia.org/wiki/Jon_Mirande

http://eu.wikipedia.org/wiki/Jon_Mirande

http://fr.wikipedia.org/wiki/Jon_Mirande

Jon Mirande Aipharsorho (Paris, 1925 azaroaren 10 - Paris, 1972 abenduaren 28) euskal idazlea izan zen, XX. mendeko olerkari esanguratsuenetakoa.

Parisera lanera joandako zuberotarren semea, 1944 urtean Frantziako Finantza Ministerioan hasi zen itzultzaile lanetan, eta ogibide bera bizitza osoan mantendu eta gorrotatuko zuen. Ez zuen inoiz lanpostuan gora igotzeko asmorik azaldu eta bere aisia literaturari eskaintzen zion. Hogei bat hizkuntza zekizkien, eta hizkuntza zeltetan espezialista zen. Europako hizkuntza gutxituen alde hainbat lan idatzi zituen, eta Bretainieraren akademiako kide izatera iritsi zen. Bere pentsamoldearen oinarri Richard Spengler eta Friederich Nietzche hartuta, kristautasunaren eta demokrazia liberalaren aurka zibilizazio europarraren defentsa egiten zuen. Bere burua nazi moduan definitzen zuen, eta artikuluren batean Adolf Hitlerekiko miresmena agertu izan zuen.

Jon Mirande Ayphasorho (París, 11 de octubre de 1925- íd., 28 de diciembre de 1972) fue un escritor francés, considerado uno de los poetas más importantes de la literatura en euskera del siglo XX.

Nació en el seno de una familia suletina, que había emigrado a París. Empezó a trabajar en 1944 como traductor en el Ministerio de Finanzas en la capital francesa, trabajo que continuaría realizando y aborreciendo durante toda su vida. Residió siempre en París, aunque viajó a menudo, por lugares como Bretaña, Inglaterra, Irlanda, Holanda, Alemania y Dinamarca.

Mirande dominaba más de una docena de lenguas siendo el euskera la que predomina en su creación literaria, a pesar de que no la aprendió como lengua materna. Sus padres casi no sabían francés cuando llegaron a París, pero Mirande no tomó la decisión de aprender vasco hasta que tubo unos veinte años. Vivió con sus padres casi toda su vida y a partir de aquella edad siempre se comunicó con ellos en euskera suletino. Tradujo al euskera a autores clásicos en otras lenguas, tales como John Keats, Edgar Allan Poe, Hugo von Hofmannstahl, Franz Kafka o Federico García Lorca y a escritores de literaturas minoritarias, como los bretones Goulven Pennaod y Per Denez. Era académico de lengua bretona y conocía bien todas las lenguas célticas, tanto vivas como muertas.

Muy influido por Nietzsche y Spengler, desarrolló un pensamiento anticristiano, antidemócrata y antisemita. Su ideal era el paganismo precristiano de los celtas, y creía firmemente en la superioridad de dicha etnia. En algunos de sus escritos defiende abiertamente el nazismo. Aun siendo independentista, condenaba tanto el nacionalismo vasco confesional del PNV como el marxista, por ser ambos de raíces judeo-cristianas y por tanto debilitadoras del espíritu. Desde aquel ambiente parisino tan lejano del País Vasco, sus posiciones filonazis chocaban frontalmente con la totalidad de los escritores vascos, aunque fue apreciado por su extensa cultura y genio literario. Fue propuesto por Koldo Mitxelena como miembro número de Real Academia de la Lengua Vasca, pero los académicos, en una gran parte sacerdotes, rechazaron la propuesta.

Publicó sus primeros trabajos en la revista Euzko Gogoa, que se editaba en Guatemala. Participó después en numerosas revistas, como Egan, dirigida por Koldo Mitxelena e Irrintzi, publicada en Caracas por Andima Ibiñagabeitia. Sus textos provocadores eran rechazados muchas veces por los editores. Junto con Txomin Peillen, en 1962 fundó la revista Igela, euskaldun heterodoxoen errebista, de la que sólo se publicaron seis números. Participó junto a Goulven Pennaod en la revista en bretón Ar Stourmer.

Se suicidó por sobredosis de barbitúricos el 28 de diciembre de 1972, tras un largo período de profunda depresión. Sus restos mortales reposan en el cementerio parisino de Thiais.

Lana

Poesia landu zuen batez ere. Erotismoa (onanismoa eta lesbianismoa), heriotza, paganismoa eta abertzaletasuna ziren erabiltzen zituen gaiak.

Berak sortutako ipuinez gain, zenbait ipuin ere baditu itzuliak. Tartean, E.A.Poe eta Franz Kafka-renak. Poesian, Charles Buoudelaireren Zithal Liliak antologia eta E.A Poeren The Raven (Bela) poema luzea euskaratu zituen.

Igela, euskaldun heterodoxoen errebista aldizkaria argitaratu zuen aldi batean Txomin Peillen-ekin batera, bertan poesia, kritikak, herri literatura eta beste gaien inguruko artikuluak jaso zituelarik. Bertan jorratzen ditu ordura arteko euskaldunen artean tabu ziren gaiak. Bere lan poetikoan, hiru gai nagusi bereiz daitezke: paganismoa, sexua eta biolentzia. Poema askotan bere jarrera nihilista nabarmentzen da.

Nobela bakarra idatzi zuen eta bera bizi zelarik liburu moduan argitara emandako lan bakarra ere hori izan zen, gainerakoak aldizkarietan edo bera hil ondoren argitaratu baitziren: Haur besoetakoa. Hau da Miranderen obra ezagun eta aldi beran polemikoena. Pedofilia, inzestua, eta suizidioa bezalako gaiak lantzen ditu, ohitura tradizionalen eta moral judeo-kristauaren kontrako testu bortitza bihurtuz. 1954an idatzi zuen, eta 71ra arte itxaron behar izan zuen argitaratzeko. Nabokoven Lolitarekin alderatua izan da, baina badakigu Mirandek ezin izan zuela eleberri hau irakurri.

Pentsakera

Nabaria da Friederich Nietzsche, Richard Spengler eta Schopenhauer-en eragina bere pentsamenduan. Eskuin zein ezkerreko abertzaletasunak gogor kritikatu zituen, biek ala biek moral judu-kristauaren iturrietatik edaten zutela uste baitzuen. Bere ustez euskaldunaren jatorrizko izpiritua askea eta indartsua da, bortitza. Spenglerrek Mendebaldearen Gainbehera saioan adierazi zuen bidetik, Miranderen iritziz euskaldun jendeak izpiritua zeharo ahulduta dauka moral judu-kristauaren eta demokraziaren erruz, eta antzinako izpiritu bortitza berreskuratu beharra dauka bizirik iraungo badu. Soilik horrela lortuko omen dute euskaldunek Euskal Herriaren benetako independentzia; demokraziaren bidez ez omen da askatasunik lortuko. Hala, euskal paganismoaren iduriteria erdi-asmatu bat darabil bere poema askotan, mitologia zelta eta nordikoan inspiratuz. Marxismoa ere bere erasoen jomuga zen, bere irudikoz kristautasunaren beste aldaera bat besterik ez baitzen. Ideia nazional-sozialistak bereganatu zituen eta ez zuen inoiz bere arrazismoa ezkutatu.

Abertzale erradikala zen, baina bere ideiak zirela eta baztertua izan zen abertzaleen artean ere. Paris urrun hartatik, Euskal Herriko nazionalismo klerikala zein marxista gaitzesten zituen. Eskuineko euskaltzaleek ezin zuten eraman bere erotismo gordina; ezkerrekoek berriz, ideia tradizionalei eta ohiturazko nazionalismoari eginiko kritikak begi onez ikusten bazituzten ere, printzipio nazi-faxista eta antikomunista haiek guztiz baztertzen zituzten. Hala ere, Mirandek hainbat euskalarirekin hartu-eman adiskidetsuak izan zituen, Koldo Mitxelena eta Jon Etxaiderekin adibidez, eta literaturako aldizkarietan bere kultura aberatsa eta sormenagatik estimu handitan hartu zuten. Esate baterako, Gabriel Aresti arduratu zen Haur besoetakoa eleberriari hitzaurrea egiteaz. Bere burua toki gehienetatik baztertua ikustean, euskaraz idazteari utzi zion eta bere amaren heriotzak depresiora eraman zuen. Bere buruaz beste egin zuen, pilula pote bat eta whisky botila bat lagun zituela.

Joxe Azurmendik sakonki aztertu du zenbait lanetan Miranderen pentsakera, aurriritzirik gabe.

Iritzi kritikoa

Parisen, laikotasunaren hiriburuan sortu, hazi, hezi eta bizi izanak, ukatu ezinezko eragina du Miranderen lanetan. Nabarmena da Europa eta Mendebaldeko pentsalari eta olerkarien ezagupena eta haietako askoren eragina.

Erlijio katolikoak Greziako espirituaren eta paganismoaren gainbehera ekarri zuen. Mirandek, Greziako mitologia eta paganismoarekiko miresmena aitortzen du, eta kristau-zibilizazioaren eta arrazionalismoaren aurkako jarrera tinkoa hartzen. Euskal gizarte hartan indarrean ziren moralitatearen zutabe nagusiak astindu zituen era satirikoan eta ironiaz. Mendebaldeko zibilizazioak kondenatu eta luzaroan estalita eduki dituen indarrak berpiztu nahi ditu Mirandek. Europa iparraldeko mitologia zaharreko jainko eta jeinuen inbokazioa ere: “Wotan”, “Odin”, “Eidol”...; baita akelarre, sorgin eta gainontzeko sinbolo paganoen miresmena ere, Europa iparraldeko ganduetatik berreskuratuko lamia zeltarrekin batera. Kristautasunak baztertu eta askotan sutara bota zituen mitologia eta sineskera zahar horietan aurkitu uste du Mirandek paradisu galdua.

Miranderen iruditeria poetikoan: ametsa/ura/arima/kantu edo musika/ urruntasuna/ paganismoa/heriotza... eta ametsarekin batera nostalgia edo mina (herri-min, elhur-min, gau-min...). Min hori iraganeko Gazteen Lurraren edo bere gaztaroaren mina edo gizarteak galarazi digun berezko izate askea galdu izanaren mina zen.

Formari dagokionez, era askotako neurri eta baliabideak erabiltzen ditu, eta idaztankera laburgarriak kontzeptismora hurbiltzen du. Bertsolaritzaren neurri tradizionalak erabili zalea dugu. Estiloa: berria eta bere obrak ulertzen zailak dira, batez ere zerabilen hizkuntza oraindik arautu eta finkatu gabeagatik. Euskara batasuna oraindik adostu gabea zenez, bere kasa koiné berezi bat asmatu zuen, euskalki guztietako ezaugarriak nahasiz. Lapurtera klasikoaren bidea hartu zuen hasieran, eta gipuzkerarena gero.

Lan garrantzitsuak

Aldizkariak

• Igela, euskaldun heterodoxoen errebista 1979, Hordago

Antologia

• Jon Miranderen idazlan hautatuak 1976, Gero
• Obra osoa 1999, Hiria

Artikuluak

• Miranderen lan kritikoak 1985, Pamiela

Gutunak

• Jon Miranderen gutunak 1948-1972 1995, Susa

Narrazioa

• Gauaz parke batean 1984, Elkar

Nobela

• Haur besoetakoa 1970, Kriselu-Lur

Poesia

• Orhoituz 1976, Kriselu
• Ene jainko-eidol zaharra, lur! 1984, Elkar

• Poemak 1950-1966 1984, Erein
• Ilhun-argiak 1992, EHU-UPV
• XX. mendeko poesia kaierak - Jon Mirande 2002, Susa

Miranderi buruzko lanak

• Mirande eta kristautasuna Joxe Azurmendi
• Schopenhauer, Nietzsche, Spengler Miranderen pentsamenduan Joxe azurmendi

BITXIKERIAK

Oskorriren Kattalin kanta, Jon Miranderen poema batean dago oinarrituta.

Kanpo loturak

• Igela aldizkariaren ale guztiak
• Jon Miranderi buruz
• Jon Miranderen poemak faksimilean
• Txomin Peillen, "Jon Miranderen ordeinua bere lekuan", Jakin aldizkaria

Mirande, Jon Mirande, Jon Mirande, Jon Mirande, Jon Mirande, Jon