User:Rênas Îbranûm Dêyako/sandbox

Vesehîna Çhayî Curmênç ji Abêca Kurdî

Hîn ev pelga ve-kolînî li ser rêya avadinê ye û berdewam e (this research page is still under forming and continuation)

Vesehîna Çhayî Curmênç

Mêj û Dîroca Nivîsê Ji roja cu nivîsîn afiriye û ava bûye, jîn û jiyan û enûştî (immortality) kete nav wan raman û neyrîn (nêrîn) û xewinên merovan cu mayin (ma ne) demec dirêştir û mêştir (ji mêj va), ew karî Nivîsê û Nivîsînê, hîşt (hey-st) ew texim û sûnorên em ve-diqetandinî cu navber me (wecî merovên îro /hevro) û navber calepîrên me (wecî merovên duhu û betir-pêr), ew sînor ra-bin û biqetin û bichirin û bidirin û bibirin. Û mebesta vê gowtara (gotara) cu li pêş we, ne ji bo armança ravecirin û zelalcirin û xuyacirina karî nivîsê cu chawa (chito, chitonî) dest phê ciriye. Wê yecê ez ê bihêlim ji xelecec din re, wecî piranniyên me dizanin cu ew mêjvaniyê (ji mêj va, cevinahiyê) nivîsê bi tev Sûmeriyan dest phê ciriye, lê mixa bin û şiyar bin ji van lê-kolînln nû ra, cu dibeye (dibêje): • Mêştirîn (cevintirîn) nivîs, cu îroj hatiye dijecîfrandin (dijeşîfrandin, dizecîfrandin, cîfre şicandin, şîfre şicandin), û li gor lê-kolînên nû û heçer, ew ne nivîsa Sûmerî ye, lê belê ew nivîsa şaristana Hêlamî (Îlamî) û nivîsa şaristana gelî (dola) Handus, her du jî ji Sûmerî cevintir in. • Tenê ew nivîsa şaristana Sûmerî rave bûye li ber destên dîroczanan (kesî dîrocnasî kûr û akademî) li sed salaî 20'an, û ew nvîsa şaristana gelî Handusî hîn nehatiye dijecîfrandin (şîfre şicandin), wûşmê jê ew şaristanî ne zelal e û ne jî xuya ye li ba dîroczanan, lê ew nivîsa şaristana Hêlamî (Îlamî) êdî nû nuha ji nûva ronî dihê (thê) ser wê. Tevî cu dize-cîfrandina (dije-cîfrandina) nivîsa Hêlamî (Îlamî) ve-digere sed salî 20'an, li ser destî dîroczanecî fransî. • Van rojên paşerojê (future days) cu dihênnî (thênî, thennî), dê ji me re pir tiştên heçer û nû rave bicin û zelal bicin û bal (bilind, berz) bicin. • Li benda zanniyariyên (zanyariyên) nû bin, cu ji mêştiya (cevintiya) şaristana Hêlamî (Îlamî) der-dikevine. Cu îroj nivîsa wê ji nivîsa Sûmeriyan cevintir e. Wûşmê jî ez ê bichim û herim çem raman û mebesta xwe ji dema avacirina nivîsa latnî, yê Roma, û phê va heya dema nuha, cu kî ji wan tîpan cevinar in (ji mêj va ne) yên silef ava bûne, û chi guhartin hatiye û bariye li ser wan tîpan va, û chi tîpên cu paşê hatine avacirin li gor xwestec û phê-westiya çivaca zimanî. Em li ser tîpên latînî ra-diwestin ji ber cu paşeroja (future) zimanî kurdî (curtî) phê va girêdayî ye. Û pêş-xistina nivîsa curtî (kurdî) û pêş-xistina tîpên nivîsa kurdî, ew mebesta me giştiyan e. Û ez jî çihê xwe dibihînim girêdayî bi vê mebestê va, û cu li ser wê rêyê dimeşim û dichim, ew rêya cu mîr Çeladet Bedirxan qelaştiye û asas û bingeh jê ra rêş ciriye, û ez jî (û pir kes wecî min jî hene) li phê dişowpînim (dişûpînim).

Heger em bala xwe phê-din waneya "dîroca nivîsê", wê tiştecî hêja were pêş me û rêdarece hebûnê der-keve li ba me ... ! Ew jî rêdara (qanûna) henbûnê ye yî her cevin û hîn jî berdewam dice heya vê çhirticê, cu thu van wûteyan dixwînî ... ! Rêdara Guhartinê (the Rule of Change). Nivîs ji roja cu hatiye afiransin û heya nuha, her tim wê Rêdara Guhartinê çhê xwe di nav da girtiye, û nuha jî li çhirta nivîsandina van wûteyan ew, ew rêdara guhatinê hîn kar dice û ne secinî ye, û siba dîsan jî dê rêdara guhartinê xwe bidomîne ... ! Qet nasecine ! Ji ber cu tenê li nivîsa "MIRÎ", ew rêdara guhartinê lê disecine û ra-diweste. Hel-bet, li nav zimanê zindî û li nav nivîsa zindî, ew rêdara guhartinê çihê xwe li nav digire. Heger em bala xwe phê-din nivîsa kurdî, di nav van 2500 salan da, em ê bibiyênin (bibîhnin) cu:  Dema Xwuriyan (Xûriya, Hûriyan) û berve cevin, nivîsa kurdî bi rengî Mîxî bû. heya cu abêya (alfebêta) Ugarêtê der-ket û yawaş yawaş belav bû.  Dema Nihrîyan (Nihrî: ew namî cu Madan xwe phê dinasandin, û Madya, Mîdiya: ew namî cu gelên derdor Nihrî phê Mad dinasandin): nivîsa kurdî bi mîxî bû.  Dema Sasanan: nivîsa kurdî bi Pehlewî bû, ew nivîs nebiyê nivîsa Ugarêtî ye.  Li bin bandora îslamê, ew nivîsa pehlewî ya kurdî hate qedexecirin, û phê ra li nêzî sed salên 14'an û phê va, nivîsa kurdî ji nû va ve-geriya lê îçar li bin tîpên erebî.  Li dema Sûvyêt nivîsa kurdî vû bi tîpên ermenî.  Dîsan jî li dema Sûvyêt nivîsa kurdî bû bi tîpên latînî, , vesehêna Erebê Reşo.  Ji dema salên 1920'an û phê van, nivîsa kurdî êdî bû bi tîpên latînî, bi rengecî fermî, li ser destî mîr Çeladet Berdirxan, yî cu li ser bingeha abêya (alfebêya) mamoste Erebê Reşo ev abêya (alfebêta) îroj der-ketiye, tev bandora nivîsa abêya fransî (ji ber cu chanda mîr Çeladet bû, û hem jî berî Çenga Çihannî I, fransî zimanî herî belavcirî bû li şûna înglîzî îro).  Li sala 1961'an, komên nivîskarên Kurd bi tîpên latînî, ev vesehîn (version) mîr Çeladet, danîn ber qabana pîvanê, û yecemîn guhartin barandin li ser alfebêya mîr Çeladet, ew jî ev bû: o Li gor alfebêya Çeladet Bedirxan:  Ew têpa ( K, k ) bi dengî tîpa ( Q, q ) yê îroj bû ...! Û li gor vesehîna nivîsa Bedirxan ( k → q ) • (Kaling) li sûna (Qaling) ... ! • (Ket) li sûna (Qet) ... !  Ew têpa ( Q, q ) bi dengî tîpa ( K, k ) yê îroj bû ...! Û li gor vesehîna nivîsa Bedirxan ( q → k ) • (Qurdistan) li şûna (Kurdistan) ... ! • (Qurd) li şûna (Kurd) ... ! • (Qovara Hewar) li sûna (Kovara Hewar) ... ! o Li gor neyrîn (nêrîn) û şîreta koma nivîskarên Kurd, ew dengî van "2" tîpan ( k ) û ( q ) bi hev guhartin, û her tîpecê ji wan dengî tîpa din stand. Û li ençamê ev albebêya li ber destên me îroj. Yanê em dibihînin ev vesehîna nivîs û dengî tîpên îroj, ev jî ji ençama wê guhartina bi çhûc li sala 1961'an e, ev e cu ew dinasînim wecî Rêdara Guhartinê !

Gelo... Ma êdî dem û wext nehatiye cu em vê alfebêya îro li ber destî me, ji nû va bidin ber PÎVANÊ ... !? Ka heger ev alfebêya mîr Çeladet yê piştî sala 1961'an, çarec din jî bêtir pêş-dikeve !? An jî êdî ji vê astê pirtir ew pêş-nakeve !?

Wûşmê (loma) jî,gava herî silef ji bo pîvandina tîpên îroj li ber destên me, gerec em zanibin bersiva vê pirsê: Ka çhi cêmasiyên alfebêya îroj heye (ji alî nivîsandinê va) li hember dengên zimanî kurdî (ji alî peyvandinê va û ji alî lêvandinê va) ... !?

Wûşmê jî ew gep (boşbûn, valahî) navber nivîsandinê û peyvandinê (heger hebe), dê ji ra-kolîna (ve-kolîna) me re bibe asas (peyvec Xattî ye, û ne erebî ye) û bingehece girîng û pir phê-wîst ji bo: - Em êdî nas dicin cu chi qul (boşî, valahî, gep, kortic) di nav nivîsa kurdî da heye, wecî gava silef. - Gava duyem, me şiyar dice berve mêcanisma (mêcenîzma) herî rind û çhê û baş, cu em phê wan qulican, di nivîsa kurdî da, bigirin û tijî bicin.

Ka em bi hev re seh cin û bineyrin (binêrin) cu ew çûdahî û ne-wecehevî heye li navber sîstema peyvîna (speaking) kurdî (dengên bi lêcirî li ser zimanî kurdî li nav gel), û li navber sîstema nivîsandina kurdî. Em van du sîsteman dihînin (dînin) hember hev: -sîstema Peyvînê sîstema Nivîsînê

No.	Tîpa Girs	Tîpa Hûr	IPA pronunciation	Secinoc	Sipînoc	Reşoc	Chengeloc ( ♪ )
1	A	a	/ɑː/
2	B	b	/b/
3	C	c	/c/
4	Ç	ç	/ʤ/
5	D	d	/d/
6	E	e	/a, æ/
7	Ê	ê	/ɪ, e/
8	F	f	/f/
9	G	g	/g/
10	H	h	/h, ʰ/				( ♪ ) li talî peyvê
11	I	i	/ə/
12	Î	î	/iː/
13	J	j	/ʒ/
14	K	k	/k/
15	L	l	/l/
16	M	m	/m/
17	N	n	/n/
18	O	o	/ɔ/
19	P	p	/p, ṗ/
20	Q	q	/q/
21	R	r	/r, ɹ, ɾ, ʳ/
22	S	s	/s/
23	Ş	ş	/ʃ/
24	T	t	/t, ṭ/
25	U	u	/ɜ/				( ♪ )
26	Û	û	/uː/
27	V	v	/v/
28	W	w	/w/				( ♪ ) li talî peyvê
29	X	x	/χ/
30	Y	y	/j/				( ♪ ) li talî peyvê
31	Z	z	/z/
32	BH	bh	/ṗ/
33	CH	ch	/tʃ/
34	ÇH	çh	/t͡ʃ/
35	DH	dh	/ṭ/
36	GH	gh	/ɣ, ʁ/
37	PH	ph	/ṗ/
38	SH	sh	/ʃ/
39	TH	th	/ṭ/

Û li herî taliya gotinê, ez bi omîd û hêvî me cu ev guhartina herî wû bi çih bibe, mîna sala 1961'an, yê cu îroj bê nam (nav) e li nav rê-zimana kurdî, û xwestî cu bi nam bûya ji bo nîşan bide cu nivîsa kurdî bi xwudan e yên lê miqyat in. Û vê meqyatbûnê dinasînim li bin namî Vesehîna Çhayî Curmênç (version of Kurdish mountain) ji abêca (alfebêta, abêya) mîr Çeladet Bedirxan. Û bi navcirina vê guhartinê li phê namî herêma Çhiyî Curmênç, ji ber cu îroj ew herêm di bin ddagîrkereiyê da ye, yê cu berî şerî sûriyê der-keve li sala 2011'an, 98 % ji nîşteçihên wê Kurd bûn. Lê îro guhartinece demografî ya mezin bi ser va bariya ye, bi herî taybet piştî dagîrcirina turkiyê û girêdayên wê ji komên îslamên radîcal, êdî em qale (behsa) 15-25 % tenê dicin cu Kurd in ji nîşteçihên wê herêmê ! Û her du dewlet jî, turkiyê û rêjîma sûriyê, hez dicin cu ew erebên îroj li nav mal û gundên û erdên Kurdên Çhiyî Curmênç bi nîşteçî û war bûne, cu ewna qet ve-negerin warên cu jê der-ketinê û revîyanî, û her tim li ser axa Kurdan bimiyînin (bimînin). Û bi rêya wan ereban û wê guhartina demografî, çhîrocec (çhêhrocec) nû biafirîne mîna çhîroca herîma Kerkûkê, wecî di sêyasetê da dibeyin: Heger turk ketin warecî, ew jê der-nakevin, wecî Çhîprê (Chypre) li sala 1971'an ! Û ji ber tirsa min yê li pêş çhavên min, cu ez dibihînim ev herêm a ji axa Kurdistanê, berî cu ji sûriyê be an jî ji turkiyê be, cê were birrandin û qutcirin ji Kurdistanê û ji Kurdan. Wûşmê jî min namî vê guhartina bi çhûc ji abêca (, abêya, alfebêta) mîr Çeladet Bedirxan, nasand bi namî: Vesehîna Çhayî Curmênç ji Abêca Kurdî . Cu ew herêm her tim bimîne li nav mêjûwa Kurdan, û cu heya nivîsa kurdî xweş e, û nivîskarê Kurd jî heye, dê her tim jî ev namî Çhayî Curmênç were gotin û were girêdan bi abêca (alfebêta) kurdî va.