Wys bron van Suid-Amerika

<div style="float: right; margin: 0 0 1em 2em; width: 26em; text-align: right; font-size: 0.86em; line-height: normal;">
<div style="border: 1px solid #ccd2d9; background: #f0f6fa; text-align: left; padding: 0.5em 1em; text-align: center;">
<big>'''Suid-Amerika'''</big>
<div style="border-top: solid 1px #ccd2d9; padding: 0.4em 0em 0.4em 0; vertical-align: top;">
<div align=center>
[[Lêer:South America (orthographic projection).svg|200px|Ligging van Suid-Amerika op 'n wêreldkaart]]
</div>
</div>
{| style="background: transparent; text-align: left; table-layout: auto; border-collapse: collapse; padding: 0; font-size: 100%;" cellspacing="0" cellpadding="0"
! style="border-top: solid 1px #ccd2d9; padding: 0.4em 1em 0.4em 0; vertical-align: top; text-align: left;" | Oppervlakte
| style="border-top: solid 1px #ccd2d9; padding: 0.4em 1em 0.4em 0; vertical-align: top" | 17&nbsp;840&nbsp;000&nbsp;km² (4de)
|-
! style="border-top: solid 1px #ccd2d9; padding: 0.4em 1em 0.4em 0; vertical-align: top; text-align: left;" | Bevolking
| style="border-top: solid 1px #ccd2d9; padding: 0.4em 1em 0.4em 0; vertical-align: top" | 385&nbsp;742&nbsp;554 (2011, 5de)
|-
! style="border-top: solid 1px #ccd2d9; padding: 0.4em 1em 0.4em 0; vertical-align: top; text-align: left;" | Bevolkingsdigtheid
| style="border-top: solid 1px #ccd2d9; padding: 0.4em 1em 0.4em 0; vertical-align: top" | 21,4/km²
|-
! style="border-top: solid 1px #ccd2d9; padding: 0.4em 1em 0.4em 0; vertical-align: top; text-align: left;" | Lande
| style="border-top: solid 1px #ccd2d9; padding: 0.4em 1em 0.4em 0; vertical-align: top" | 12
|-
! style="border-top: solid 1px #ccd2d9; padding: 0.4em 1em 0.4em 0; vertical-align: top; text-align: left;" | Afhanklike gebiede
| style="border-top: solid 1px #ccd2d9; padding: 0.4em 1em 0.4em 0; vertical-align: top" | 3
|-
! style="border-top: solid 1px #ccd2d9; padding: 0.4em 1em 0.4em 0; vertical-align: top; text-align: left;" | Tale
| style="border-top: solid 1px #ccd2d9; padding: 0.4em 1em 0.4em 0; vertical-align: top" | [[Spaans]], [[Portugees]], [[Engels]], [[Frans]], [[Nederlands]], [[Quechua]], [[Aymara]], [[Guaraní]], [[Papiaments]] en verskeie ander
|-
! style="border-top: solid 1px #ccd2d9; padding: 0.4em 1em 0.4em 0; vertical-align: top; text-align: left;" | Tydsones
| style="border-top: solid 1px #ccd2d9; padding: 0.4em 1em 0.4em 0; vertical-align: top" | [[UTC-02:00|UTC-2]] ([[Brasilië]]) tot [[UTC-05:00|UTC-5]] ([[Ecuador]])
|-
! style="border-top: solid 1px #ccd2d9; padding: 0.4em 1em 0.4em 0; vertical-align: top; text-align: left;" | Grootste stede
| style="border-top: solid 1px #ccd2d9; padding: 0.4em 1em 0.4em 0; vertical-align: top" | {{vlagikoon|Brasilië}} [[São Paulo]]<br />{{vlagikoon|Peru}} [[Lima]]<br />{{vlagikoon|Colombia}} [[Bogotá]]<br />{{vlagikoon|Brasilië}} [[Rio de Janeiro]]<br />{{vlagikoon|Chili}} [[Santiago de Chile]]<br />{{vlagikoon|Venezuela}} [[Caracas]]<br />{{vlagikoon|Argentinië}} [[Buenos Aires]]<br />{{vlagikoon|Brasilië}} [[Salvador da Bahia]]<br />{{vlagikoon|Brasilië}} [[Brasília]]<br />{{vlagikoon|Brasilië}} [[Fortaleza]]<br /> {{vlagikoon|Brasilië}} [[Belo Horizonte]]
|}
</div>
</div>
{|border="0" width="100" cellspacing="1" cellpadding="0" style="float:right;margin:0;margin-left:0.5em"
|[[Lêer:Topographic30deg N0W60.png|50px|N0-30, W60-90]]
|[[Lêer:Topographic30deg N0W30.png|50px|N0-30, W30-60]]
|-
|[[Lêer:Topographic30deg S0W60.png|50px|S0-30, W60-90]]
|[[Lêer:Topographic30deg S0W30.png|50px|S0-30, W30-60]]
|-
|[[Lêer:Topographic30deg S30W60.png|50px|S30-60, W60-90]]
|[[Lêer:Topographic30deg S30W30.png|50px|S30-60, W30-60]]
|-
|colspan="2" align="right"|<small>30° (Suid-Amerika)</small>
|}

'''Suid-Amerika''' is 'n [[kontinent]] in die [[Westelike Halfrond]] van die [[Aarde]] met meeste van sy gebied in die [[Suidelike Halfrond]]. Die kontinent lê tussen die [[Stille Oseaan]] (in die weste) en die [[Atlantiese Oseaan]] (in die ooste). Die [[Andes]]gebergtes loop langs die westekant van die kontinent af. Die gebied oos van die Andes is hoofsaaklik tropiese [[reënwoud]]e met die [[Amasone]]rivier wat deur die noordelike kant van Suid-Amerika, net suid van die [[ewenaar]], vloei.

== Geografie ==
[[Lêer:Nasa anden.jpg|duimnael|links|Topografiese kaart van die Andes]]
Die Suid-Amerikaanse kontinent beslaan sowat 17,8 miljoen km² en lê grotendeels in die [[Suidelike Halfrond]], tussen 35° en 80° WL en 12° NB en 55° SB. Dit is min of meer driehoekig, met die breedste deel in die noorde en die punt in die suide. Die afstand tussen die noordelikste punt, Kaap Gallinas in die [[Karibiese See]], en die suidelikste, [[Kaap Hoorn]] in die Straat van Drake, is sowat 7&nbsp;500&nbsp;km.

Die breedste deel (sowat 5&nbsp;000&nbsp;km) is tussen Kaap Branco aan die Atlantiese Oseaan en Punt Parina aan die Stille Oseaan. Suid-Amerika is die vierde grootste van die kontinente en beslaan sowat 12% van die aarde se oppervlakte. Dit word begrens deur die Karibiese See (noordwes), die Atlantiese Oseaan (noordoos, oos en suidoos), die Straat van Drake (suid) en die Stille Oseaan (wes).

Die kontinent is in die noordweste deur die landengte van Panama met [[Sentraal-Amerika|Sentraal]]- en [[Noord-Amerika]] verbind. Die kus styg skerp uit die see op en daar is min plekke wat vir natuurlike hawens geskik is. Die omringende kontinentale plat is smal en ontbreek plek-plek (soos voor die kus van [[Peru]]) geheel en al.

'n Aantal eilandgroepe is deel van die kontinent: La Tortuga, Margarita en [[Trinidad en Tobago|Trinidad]] voor die kus van [[Venezuela]]; die [[Falkland-eilande]] voor die suidooskus van [[Patagonië]]; die [[Juan Fernández-eilande]] voor [[Chili]]; en die [[Galápagos-eilande]] voor die kus van [[Ecuador]].

== Geologiese samestelling ==
[[Lêer:Angel falls in Venezuela 001.JPG|duimnael|Die Angel-watervalle in Venezuela]]
[[Lêer:Kukenan Tepuy at Sunset.jpg|duimnael|Cerro Roraima op die drie-landgrens tussen Brasilië, Venezuela en Guyana is van die hoogtes in die Hoogland van Guiana]]
Die Suid-Amerikaanse kontinent kan in drie geologiese tydperke onderskei word: die ou massiewe, die depressies en die jong plooiingsgebergtes. Die ou massiewe het aan die einde van die [[Prekambrium]] (sowat 600 miljoen jaar gelede) ontstaan en bestaan meestal uit graniet en ander stollingsgesteente wat sowat drie miljard jaar oud is.

Die oermassief het met verloop van tyd in drie skilde of hooglande verdeel, naamlik die Hoogland van Guiana, die Brasiliaanse Hoogland (geskei deur die Amasonebekken) en die Patagoniese Hoogland in die suide. Die hooglande is betreklik vlak en wissel tussen 250 en 600&nbsp;m. Die hoogste pieke van die Hoogland van Guiana lê aan die suidrand aan die Amasonebekken, naamlik [[Roraima]] (2&nbsp;800&nbsp;m), Pico da Neblina (3&nbsp;000&nbsp;m) en Tramán Tepui (3&nbsp;000&nbsp;m). Die hoogste waterval ter wêreld, die [[Angel-val|Angel-waterval]] (900&nbsp;m). is ook in die gebied. Die oostelike deel van die Brasiliaanse Hoogland het 'n uitloper aan die Atlantiese kus, die Sa do Mar, met 'n gemiddelde hoogte van 900&nbsp;m en 'n piek, Pico Pedra do Sino, van 2&nbsp;260&nbsp;m. In die gebergte en in die Suikerbroodpieke aan die kus van [[Rio de Janeiro]] is die ou Prekambriese kristallyne gesteente sigbaar.

Die Patagoniese Hoogland word van die jonger Andesgebergte geskei deur depressies wat met mariene sediment opgevul is. Die [[Río Orinoco|Orinocobekken]], wat sowat 600&nbsp;000&nbsp;km² beslaan, skei die Karibiese tak van die Andes van die Hoogland van Guiana. Erosie van veral die Andesgebergte het materiaal vir die opvulling van die bekken gelewer, sodat 'n sagte helling na die ooste gevorm is en die Orinocorivier na die rand van die Hoogland van Guiana gedruk is.

Die Amasonebekken is die grootste rivierbekken ter wêreld en het 'n oppervlakte van sowat 1,5 miljoen km². Tussen die Andes en die ou skilde lê 'n lang, vlak bekken, waarin die stroomgebied van die [[Río Paraná]]-, die [[Río Paraguay]]-, die Gran Chaco- en die Pampasrivier lê. Die bekken is ook met mariene- en latere riviersediment tot 'n baie vlak landskap opgevul waarin moerasse ontstaan het.

Onder die dik laag sediment lê die sogenaamde [[Gondwana]]-plooiinge (vroeë [[Paleosoïkum]]) tussen die oostekant van die Andes in Sentraal-Chili en die [[Falkland-eilande]]. Die oerplooiinge word voortgesit aan die suidkus van [[Suid-Afrika]] en word beskou as 'n bevestiging van Wegener se teorie oor die verskuiwing van die kontinente.

Die Paranabekken in die Brasiliaanse Hoogland is heeltemal met vulkaniese materiaal oordek. Dit beslaan 'n oppervlakte van 1,1 miljoen km² en is die grootste lawaveld ter wêreld. Die jongste gedeelte van die Suid-Amerikaanse kontinent is ook die langste ononderbroke reeks plooiingsgebergte ter wêreld, naamlik die Cordilleras de los Andes. Die vorming van die Andes het ruim 70 miljoen jaar gelede aan die einde van die [[Mesosoïkum]] begin en in die [[Tersiêr]] (tussen 70 en 5 miljoen jaar gelede) voortgeduur.

Die talle [[aardbewing]]s en aktiewe vulkane dui daarop dat die gebied  nog nie gestabiliseer het nie. Die Andes het talle pieke wat hoër as 6&nbsp;000&nbsp;m is en is aan die suidpunt met gletsers bedek. Na die noorde word die Andes 'n komplekse reeks bergkettings, wat in [[Bolivië]] op sy breedste (800&nbsp;km) is.

== Klimaat ==
[[Lêer:Koppen-Geiger Map South America present.svg|duimnael|Klimaatsones in Suid-Amerika volgens die [[Köppen-klimaatklassifikasie]]]]
Die klimaat van die Suid-Amerikaanse kontinent wissel geweldig vanweë 'n aantal faktore: die uitgestrektheid, die koue golfstrome aan die weskus (Peru- of [[Humboldtstroom]]) en suidelike ooskus ([[Falklandstroom]]), die warm golfstrome langs die ooskus (Suidelike Ekwatoriale en Brasiliaanse Stroom) en die Andesgebergte, wat die westewinde afkeer.

Die grootste gedeelte van die kontinent tussen 10° NB en 20° SB het 'n tropiese klimaat, met 'n hoë reënval deur die jaar in die Amasonebekken. In die res van die gebied oos van die Andes heers ’n savanneklimaat met 'n droë winter. Ook Oos-[[Argentinië]], [[Uruguay]] en die suidpunt van [[Brasilië]] het ’n gematigde klimaat met reën deur die jaar en hoë somertemperature (meer as 20°C).

'n Halfwoestyngebied, met 'n lae reënval, strek in die noorde vanaf die Suid-Atlantiese kus tussen die Platagebied en die [[Straat van Magellaan]] tot in Bolivië, en langs die kus van die Stille Oseaan tussen [[Santiago de Chile]] tot in Noord-Peru. Die hoogste gedeeltes van die Andes het 'n toendraklimaat met ’n gemiddelde somertemperatuur wat in die warmste maand nie hoër as 10°C styg nie.

== Lande in Suid-Amerika ==
[[Lêer:South America - Blue Marble orthographic.jpg|duimnael|300px|[[Nasa]]-Satellietbeeld van Suid-Amerika]]
{| class="wikitable sortable" style="font-size:90%;"
|- style="background:#ececec;"
! Naam van streek en gebied, met [[vlag]]
! [[Lys van lande volgens oppervlak|Oppervlak]]<br />(km²)
! [[Lys van lande volgens bevolking|Bevolking]]<br />(2009)
! [[Lys van lande volgens bevolkingsdigtheid|Bevolkingsdigtheid]]<br />(per km²)
! [[Hoofstad]]
|-
| {{vlagland|Argentinië}}
| style="text-align:right;"| 2&nbsp;766&nbsp;890
| style="text-align:right;"| 40&nbsp;482&nbsp;000
| style="text-align:right;"| 14
| [[Buenos Aires]]
|-
| {{vlagland|Bolivië}}
| style="text-align:right;"| 1&nbsp;098&nbsp;580
| style="text-align:right;"| 9&nbsp;863&nbsp;000
| style="text-align:right;"| 8
| [[La Paz]] en [[Sucre]]
|-
| {{vlagland|Brasilië}}
| style="text-align:right;"| 8&nbsp;514&nbsp;877
| style="text-align:right;"| 202&nbsp;241&nbsp;714
| style="text-align:right;"| 22
| style="text-align:left;" | [[Brasília]]
|-
| {{vlagland|Chili}}
| style="text-align:right;"| 756&nbsp;950
| style="text-align:right;"| 16&nbsp;928&nbsp;873
| style="text-align:right;"| 22
| style="text-align:left;" | [[Santiago de Chile]]
|-
| {{vlagland|Colombia}}
| style="text-align:right;"| 1&nbsp;141&nbsp;748
| style="text-align:right;"| 46&nbsp;920&nbsp;000
| style="text-align:right;"| 40
| [[Bogotá]]
|-
| {{vlagland|Ecuador}}
| style="text-align:right;"| 283&nbsp;560
| style="text-align:right;"| 14&nbsp;573&nbsp;101
| style="text-align:right;"| 54
| [[Quito]]
|-
| {{vlagland|Falklandeilande}} (Verenigde Koninkryk)
| style="text-align:right;"| 12&nbsp;173
| style="text-align:right;"| 3&nbsp;140<ref>{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/fk.html |title=Falkland Islands: July 2008 population estimate |publisher=[[Central Intelligence Agency]] |access-date=27 Augustus 2019 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200518021809/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/fk.html |archive-date=18 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref>
| style="text-align:right;"| 0,26
| [[Stanley]]
|-
| {{vlagland|Frans-Guyana}} (Frankryk)
| style="text-align:right;"| 91&nbsp;000
| style="text-align:right;"| 221&nbsp;500<ref>{{fr}} {{cite web| url=http://www.insee.fr/fr/themes/tableau.asp?reg_id=99&ref_id=CMRSOS02137| title=Population des régions au 1er janvier| first=Government of France| last=INSEE| accessdate=20 Januarie 2009}}</ref>
| style="text-align:right;"| 3
| [[Cayenne]]
|-
| {{vlagland|Guyana}}
| style="text-align:right;"| 214&nbsp;999
| style="text-align:right;"| 772&nbsp;298
| style="text-align:right;"| 4
| [[Georgetown, Guyana|Georgetown]]
|-
| {{vlagland|Paraguay}}
| style="text-align:right;"| 406&nbsp;750
| style="text-align:right;"| 6&nbsp;831&nbsp;306
| style="text-align:right;"| 16
| [[Asunción]]
|-
| {{vlagland|Peru}}
| style="text-align:right;"| 1&nbsp;285&nbsp;220
| style="text-align:right;"| 29&nbsp;132&nbsp;013
| style="text-align:right;"| 22
| [[Lima]]
|-
| {{vlagland|Suid-Georgië en die Suidelike Sandwicheilande}} (Verenigde Koninkryk)
| style="text-align:right;"| 3&nbsp;093
| style="text-align:right;"| 20
| style="text-align:right;"| 0
| [[Grytviken]]
|-
| {{vlagland|Suriname}}
| style="text-align:right;"| 163&nbsp;270
| style="text-align:right;"| 472&nbsp;000
| style="text-align:right;"| 3
| [[Paramaribo]]
|-
| {{vlagland|Uruguay}}
| style="text-align:right;"| 176&nbsp;220
| style="text-align:right;"| 3&nbsp;477&nbsp;780
| style="text-align:right;"| 19
| [[Montevideo]]
|-
| {{vlagland|Venezuela}}
| style="text-align:right;"| 916&nbsp;445
| style="text-align:right;"| 31&nbsp;648&nbsp;930
| style="text-align:right;"| 30
| [[Caracas]]
|- class="sortbottom"
! Suid-Amerika Totaal
| style="text-align:right;"| 17&nbsp;824&nbsp;513
| style="text-align:right;"| 385&nbsp;742&nbsp;554
| style="text-align:right;"| 22
|}

== Sien ook ==
* [[Amerikas]]
* [[Vlae van Suid-Amerika]]

== Verwysings ==
{{Verwysings}}

== Bronnelys ==
* [[Wêreldspektrum]], 1982, ISBN 0-908409-68-0, volume 27, volume 18, 19

== Eksterne skakels ==
{{CommonsKategorie|South America|Suid-Amerika}}
* {{en}} [http://www.geographicguide.com/brazil.htm Brasilië]
* {{en}} [http://www.geographicguide.com/south-america.htm Suid-Amerika].
* {{en}} {{cite web|url=https://www.britannica.com/place/South-America|title=South America|publisher=[[Encyclopædia Britannica]]|accessdate=27 Augustus 2019}}

{{Kontinente}}
{{Gebied}}
{{Lande van Suid-Amerika}}
{{Normdata}}

[[Kategorie:Suid-Amerika| ]]